موقعیت جغرافیایی روستای تاریخی قورتان
روستای قورتان مرکز دهستان گاوخونی از توابع بخش بن رود (ورزنه ) می باشد.این روستا در فاصله ی 110 کیلومتری شرق اصفهان و 45 کیلومتری شمال غَربی تالاب گاوخونی و درمسیر جاده ی اصفهان _ ورزنه واقع گردیده است .
ارتفاع از سطح دریا 1480 متر می باشد. رودخانه ی زاینده رود در طی مسیر حرکت خود به طرف تالاب گاوخونی باعث جدایی دو روستای همجوار قورتان و بلان شده است که چشم انداز زیبایی به این دو روستا بخشیده است .با عبور این رودخانه روستای قورتان درحاشیه ی شمالی و روستای بلان در حاشیه ی جنوبی قرار گرفته است .
پیشینه ی تاریخی
از پیدایش قورتان تاریخ دقیق و درستی دردست نیست. اما به گواهی نام ها و محل هایی که وجود دارند قدمت این روستا به سالهای 421- 439میلادی که زمان حکومت بهرام پنجم (بهرام گور فرزند یزدگرد اول) بود ه ، برمی گردد . درمورد مرگ بهرام گور چنین نقل شده است که هنگام شکار، اسبش در تالابی فرورفته و بهرام را باخودش فرو بردو دیگر اثری از او پیدانشد. که به احتمال زیاد این تالاب ، تالاب گاوخونی بوده است.(تاریخ جامع ایران)
بهرام که گور می گرفتی همه عمر دیدی که چگونه گور بهرام گرفت (خیام)
درنزدیک کبوترخانه ای که درشمال غربی روستا واقع گردیده است ، قلعه ای وجود داشته است که به زبان محلی به این مکان (بارام شاه) می گویندکه مخفف کلمه ی بهرام شاه است . که بعد با ساختن قلعه ی اصلی روستا این مکان قلعه کِنی(قلعه ی کهنه ) نام گرفت که بعدها تخریب و به زمین کشاورزی تبدیل شد.
با پیداشدن بقایای ظروف سفالی در شرق روستا ودرکنارزمین های کشاورزی حاشیه رودخانه زاینده رود وبا تشخیص باستان شناسان ، این تکه های سفالی به دوره ی هخامنشیان نسبت داده شده که دلالت براین موضوع است که قدمت روستا چند هزار ساله می باشد .
روستا ی قورتا ن دارای چند وجه تسمیه است .
* به علت وجود گورخر فراوان در این منطقه این روستا گورتان نام گرفته است.
* شهر ها و محل هایی که نام آن ها با گور شروع شده است ، منطقه ی آن ها از زمین های اطراف پست تر و گود تر است که روستای گورتان نیز یکی از این محل ها می باشد. با ورود اعراب در سال 22 هجری به ایران ، چون در زبان عربی چهار حرف گ – پ – چ- ژ وجود ندارد تغییراتی در زبان فارسی به وجود آورد . نام روستاهای شرق اصفهان نیز دچار تغییراتی شد. گورتا ن به قورتان – پارپان به فارفان – گندان به جندان – گرگویه به جرقویه (جعفری زند- اصفهان پیش از اسلام)
* قورخانه به معنی اسلحه خانه یا انبار مهمات می باشد وقورتان نیز به این معناست .
مردم شناسی
جمعیت روستا بالغ بر 1324 نفر و زبان اصلی مردم روستا و منطقه ، زبان بومی و برگرفته از زبان زردشت می باشد. سید علی جناب در کتاب الاصفهان راجع به این زبان می نویسد:در جرقویه و اواخررویدشت و بعضی از دهات کوهستانی (کوهپایه )و سده و ماربین نزدیک اصفهان و همچنین گز و برخوار ، زبان مخصوصی دارند که سایر مردم آن را نمی فهمند . اسم این زبان ولایتی است و اکثر لغات آن پهلوی است که عموم زردشتیان استعمال می کنند.
تا سال 1335 شمسی تمامی مردم در داخل ارگ سکونت داشتند . وجود فشار حکومتی ، لزوم همبستگی مردم برای دفاع در برابر اشرار و بیگانگان ، عدم مالکیت شخصی زمینهاو نبود توان مالی برای ساخت وساز خانه در محدوده های خارج ارگ ، باعث باقی ماندن مردم در داخل ارگ برای سالیان طولانی شد.به علت افزایش جمعیت و احساس امنیت به مرور زمان مردم ارگ را رها کرده و در حاشیه ی شمال و شمال شرقی ارگ شروع به احداث خانه های جدید نمودند. با مستقر شدن مردم در خانه های جدید، خانه های قدیمی داخل ارگ به محلی برای نگهداری دام و انباری برای ذخیره ی علوفه و محصولات کشاورزی تبدیل شد. و همین امر باعث تخریب شدید بافت قدیمی بناها گردید. حدود هفت خانوار در ارگ سکونت دارند که خانه هایشان نسبتا سالم مانده است .
آثار و ابنیه ی تاریخی و فرهنگی
ارگ
از مهمترین آثار تاریخی روستا ، ارگ تاریخی و عظیمی است که قدمت آن به قرن چهارم هجری و به دوره ی دیلمیان (دیالمه) برمی گردد (1090سال قبل) . وسعت این ارگ نزدیک به 5 هکتار و مصالح به کار رفته مطابق با آب وهوای کویری و تماما از خشت وگل ساخته شده است . باروی شمالی آن 250 متر و باروی شرقی آن 180 متر طول دارد.تعداد برج های دیده بانی آن 14 برج بوده که یکی از برج ها و قسمتی از حصار اصلی ارگ بر اثر طغیان و منحرف شدن مسیر رودخانه ی زاینده رود تخریب گردیده است . قطر دیوار این بنای عظیم از پایین 3 الی 4 متر متغییر می باشد .ارتفاع حصارها از زمین تا کنگره 9 متر و ارتفاع برج ها از زمین تا کنگره 12 متر می باشد. این ارگ دارای دو دروازه ی شمالی و جنوبی است .
آثار و ابنیه ی داخل ارگ
قلعه ی نواب :
قلعه ای حاکم نشین که بنای آن قبل از ساخت ارگ بوده است . این قلعه درضلع جنوب غربی ارگ واقع شده است. رودخانه ی زاینده رود از طرف غرب وجنوب این قلعه عبور می کند و باعث ایجاد امنیت در دوطرف قلعه گردیده است .
این قلعه محل حکومت نواب بوده است ونواب افرادی بودند که توسط نایب های بنی امیه و بنی عباس مشخص می شدند . در زمان حکومت بنی امیه و بنی عباس سیصدو شانزده نواب در اصفهان و اطراف آن حکومت می کردند.
این ارگ داری چهار مسجد می باشد که ازنظر قدمت به ترتیب عبارتند از:
مسجد شبستان یا مسجد اهله یا به زبان محلی مسجد گاره(پایین):
این مسجد در زیر مسجد بالا واقع شده است .این مسجد از نظر معماری بادیگر مساجد داخل ارگ تفاوت دارد و از جالب ترین و دیدنی ترین مکان های داخل ارگ به حساب می آید . روبه روی در ورودی مسجد ، محلی است که به غریب خانه معروف است .اگر در آن زمانها مسافری هنگام شب به این روستا می رسید و آشنایی در آبادی نداشت ، شب را در آن جا بیتوته می کرد .
مسجد بالا:
مسجدی است که قدمت آن به اوایل اسلام می رسد و این را از محراب این مسجد می توان فهمید که دارای دو محراب است . به گفته ی آقای جعفری زند ، در اوایل اسلام چون مسلمانان سمت قبله را به طور دقیق نمی دانستند ، حدودی از سمت جنوب را قبله قرار می دادند که بعد با مشخص شدن سمت دقیق قبله ، محراب جدیدی در داخل محراب اولی ، ایجاد کردند. گلدسته ای زیبا برروی این مسجد خودنمایی می کند.
مسجد ابراهیم :
با توجه به سنگ نوشته ی بالای در ورودی مسجد ، ساخت این مسجد به سال 1084 هجری قمری و دوره ی شاه سلیمان صفوی برمی گردد . مسجد در ضلع شمال شرقی ارگ و نزدیک حمام واقع گردیده است.
مسجد غلامرضا :
این مسجد در ضلع شمالی و جنب درب ورودی ارگ واقع گردیده است . و هم اکنون با ساختی جدیدو به نام مسجد المهدی(عج)شناخته می شود.
بازار:
در مرکز ارگ ، بازاری وجود داشت که از دو قسمت تشکیل شده بود . قسمت اول، بازارچه ی نجارها و کاروانسرا و قسمت دوم دیگر کسبه ها مانند سلمانی، قصابی و … فعالیت می کردند.
آسیاب:
در داخل ارگ ،چهار آسیاب یا ارگاه بود که اکنون فقط ساختمان های آن ها باقی مانده است . ارگاه به زبان محلی به آسیابی گفته می شود که سنگ آسیاب آن توسط حیوان(گاو، اسب، الاغ) چرخانده می شود.با استفاده از آسیاب های آبی در کنار رودخانه، آسیاب های داخل ارگ رونق خود را ازدست داد.
حسینه:
حسینه ای در ارگ وجود داشت که معماری آن با معماری ارگ همخوانی داشت ولی به علت افزایش جمعیت و کمبود فضای مناسب جهت برگزاری مراسم عزاداری سالارشهیدان امام حسین (ع) ، تخریب و بجای آن حسینه ای با معماری جدید ساخته شد.
حمام :
حمام ارگ در زمان قدیم به صورت خزینه ای بود و آب آن توسط هیزم گرم می شد و هیزم آن را از مسافت های طولانی به روستا می آوردند.پس از پیروزی انقلاب اسلامی با همکاری جهاد سازندگی ، حمام تعمیر و به طور بهداشتی ساخته شدو هم اکنون نیز مورد استفاده قرارمی گیرد.حمام روستا در ضلع غربی ارگ واقع گردیده است.
مسیر آب:
جوی آبی از ضلع شمالی ارگ و زیر مسجد غلامرضا ، وارد ارگ می شد و در طی مسیر سنگ چین شده ی خود از کنار حسینیه ، مسجد ابراهیم و پس از پر کردن خزینه ی حمام از کنار بازارچه ی نجارها گذشته و از ضلع جنوبی ارگ خارج می شدو به رودخانه ی زاینده رود می ریخت.
آب جوی، از آب کشاورزی زمین های شمالی ارگ تامین می شد.
آثار و ابنیه های بیرون ارگ
مسجد جامع یا مسجد جمعه:
در ضلع جنوب شرقی ، بیرون ارگ و در حاشیه ی رودخانه ی زاینده رود بنایی خودنمایی می کند که قدمت آن به دوره ی ایلخانان قرن هفتم برمی گردد. ساختمان این مسجد دو طبقه بوده و بزرگی آن نشانگر جمعیت زیاد روستا در آن زمان بوده است .
کبوترخانه :
در ضلع شمال غربی ارگ و در حاشیه ی رودخانه ی زاینده رود کبوترخانه ای خودنمایی می کند. معماری آن با معماری کبوترخانه های دیگر بسیار تفاوت دارد . به طوری که نمای بیرونی کبوترخانه ها صاف بوده و فشار کمتری را تحمل می کند ولی این کبوترخانه در نمای بیرونی خود دارای 12 سیلو به طور هلالی است که هرکدام از این سیلوها کار یک پایه را برای این بنا انجام می دهد . ارتفاع آن 15 متر و قطر آن 12 متر می باشد.
آسیاب آبی:
در غرب کبوترخانه آسیاب آبی وجود داشته که تا اواخر دهه ی چهل سالم و گندم مردم را به آرد تبدیل می کرد. هنگامی که موتورهای دیزلی جای نیروی آب را گرفت این آسیاب به مرور زمان از بین رفت . هم اکنون فقط قسمتی از چاه آن که با ساروج ساخته شده است باقی مانده است .
باغ های داخل ارگ
این ارگ در طی هزارواندی قدمت دچار دگرگونی های فراوانی گردیده ، که یکی از این دگرگونی ها ، ایجاد چند باغ به نام های باغچه گل ، باغ حاج میراکبرو باغ کربعلی (کربلایی علی) در مکان های مختلف ارگ بوده که هم اکنون فقط نام و دیوارهایی از آن باغ ها به جای مانده است .
مراسم عزاداری قورتان
دربرخی از نقاط کشورمان مراسم مذهبی ماه محرم به شکل خاص وقابل توجهی برگزار می شود که علاقمندان از نقاط مختلف کشور برای دیدن این مراسمها می آیند یکی از این نقاط روستای قورتان می باشد که مراسم زار ایام محرم در این محل می تواند دلیلی برای جذب توریسم فرهنگی باشد و با تبلیغ و اطلاع رسانی در مورد این مراسم می توان گردشگر جذب کرد.
عزاداری و بزرگداشت آقا ابا عبد الله واصحاب وانصارش سنت قدیمی و دیرینی دارد ولی از حدود 150 الی 200 سال قبل سادات و بزرگان وعلمای بنی الزهرای قورتان با توجه به شناخت وعلمی که از اهل بیت خصوصاً امام حسین (ع) داشتند این نحوه ازعزاداری را بنا نهادند.
